ملا فیض‌محمد کاتب هزاره
(قره باغ غزنی/ 1241ـ کابل /1309ش)
………………………………………………………………………
فیض‌محمد کاتب تاریخ‌نگار مشهور شیعه افغانستان در اوایل قرن بیستم میلادی بود. کاتب در روش تاریخ‌نگاری، متأثر از ابن خلدون دانسته شده و در هنر معرفی ماهیت نظام حاکم به‌رغم نظارت و سانسور با ابوالفضل بیهقی مقایسه شده است. از کاتب با عنوان «پدر تاریخ‌نگاری افغانستان» یاد شده است.
…………………………………………………………………….
فیض‌محمد کاتب معروف به کاتب (۱۳۰۹–۱۲۴۱ه.ش) نویسنده و تاریخ‌نگار معاصر افغانستان از قوم هزاره بود. آثار او در زمره معتبرترین منابع تاریخ معاصر افغانستان شناخته می‌شود. معروف‌ترین اثر وی کتاب سراج التواریخ است که در ۵ جلد نوشته شده‌است.
کاتب به علت مهارت بالایی که در خوشنویسی و نویسندگی داشت، توانست به دربار حکومت عبدالرحمان خان و فرزند او حبیب‌الله خان راه پیدا کند و در سمت منشی دربار گماشته شود، از همین جهت کار نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های دولتی در اختیار او گذاشته شد و لقب کاتب از همین رو بر وی گماشته شد[1].
کاتب تحصیلات ابتدایی خود را در مکاتب سنتی ناهور به انجام رسانید و برای تکمیل تحصیل بیشتر نزد ملا محمد سرور اسحاقزی در قندهار به شاگردی نشست. سپس برای ادامه تحصیلاتش به لاهور رفت، بعد از لاهور برای تحصیلات حوزوی راهی قم شد و آخرین مرجع تحصیل او حوزه علمیه نجف می‌باشد.
وی در خلال این چندسال آموزش‌های حکمت، لغت، نجوم، حساب، جبر و زبان‌های عربی، پشتو، اردو و انگلیسی را فرا گرفت. تحصیلات کاتب مسلسل و روی یک رشته خاص تحت نظر استادان مشخص صورت نگرفته‌است؛ بنابراین چنان به نظر می‌رسد که وی از استعداد سرشاری برخوردار بوده و آنچه را آموخته از تلاش جدیت و مطالعه مداوم شخصی خودش بوده است. وی از پیشگامان نهضت مشروطه‌خواهی اول در افغانستان بوده و ۲۸ سال در دربار امیر عبدالرحمن (۱۸۸۰-۱۹۰۱م) و امیر حبیب‌الله (۱۹۰۱-۱۹۱۹م) به‌‌عنوان منشی کار کرده است.
سراج التواریخ: مهم‌ترین کتاب تاریخ افغانستان و کاتب است که تاریخ ۲ قرن اخیر افغانستان را شرح داده‌است. کتاب سراج التواریخ در ۵ جلد نوشته‌است و منابع نویسنده کتابهای معتبر، نقل قول‌های افراد نخبه و اسناد رسمی آرشیو دولت افغانستان است.
درگذشت: بسیاری معتقد هستند که کاتب بر اثر شکنجه‌های بسیاری که در زمان حبیب‌الله کلکانی دید، درگذشت. «میر غلام محمد غبار» در کتاب «افغانستان در مسیر تاریخ» آورده که کاتب پس از بازگشت به کابل مورد خشم کلکانی قرار گرفت و شکنجه شد. در اثر این شکنجه‌ها کاتب مریض شد و برای درمان به ایران رفت و بعد از معالجه و بازگشت در افغانستان درگذشت. برخی دیگر ادعا دارند وی در سال اول حکومت نادر خان برای زیارت علی بن موسی الرضا به مشهد سفر کرد و پس از بازگشت. در 16 جدی سال 1309 خورشیدی در سن حدود هفتاد سالگی از دنیا رفته و در بالای جوی منطقه «چند اول» کابل به خاک سپرده شد.
…………………… برگرفته از جلد اول سلسله کتابهای نخبگان صدسال اخیر افغانستان/نویسندگان/خانه کتاب افغانستان
[1] «هشتادمین سالگرد درگذشت کاتب؛ بیهقی روزگار». بی‌بی‌سی فارسی. ۱۵ دی ۱۳۸۹.