هرات زیبا؛ شهر علم وفرهنگ
هَرات یکی از کلان‌شهرها در غرب افغانستان است. این شهر پس از کابل و قندهار، سومین شهر پرجمعیت افغانستان محسوب می‌شود. هرات قطب صنعتی و مهم‌ترین کانون فرهنگی-هنری افغانستان به‌شمار می‌آید.
رود معروف هریرود از این شهر می‌گذرد و با توجه به این که در تاریخ این شهر همواره بخشی از خراسان به‌شمار می‌آمده، و تحت تأثیرات فرهنگی و تاریخی خراسان قرار داشته است، امروزه این شهر با لقب نگین خراسان شناخته می‌شود.
مردم این شهر به زبان فارسی دری با گویش هراتی سخن می‌گویند. اقوام ساکن در آن عبارتند از: تاجیک، پشتون، هزاره، ترکمن، بلوچ.
این شهر از بابت مناره‌ها و معماری‌های عالی و مجلل خود شهرت دارد و در گذشته و حال، هرات یکی از مراکز عمده آموزشی شمرده شده است. این شهر در سال ۲۰۰۹ پس از بررسی شهرهای مختلف جهان توسط سازمان یونسکو شامل برنامه هزار شهر و هزار زندگی این سازمان گردید.. بسیاری از شاعران، نویسندگان، عارفان و صوفیان در این شهر زاده شده یا زیسته‌اند.
این شهر آرامگاه‌های بزرگان اولیا و علما را در خود جای داده از این جمله می‌توان آرامگاه خواجه عبدالله انصاری معروف به «پیر هرات»، بزرگ‌ترین شاعر صوفی هرات نام برد. آرامگاه خواجه عبدالله انصاری در روستای گازرگاه در شمال شهر هرات است که به فرمان شاهرخ تیموری ساخته شد. سیفی هروی مورخ قرن هشتم و مؤلف تاریخ نامه هرات، کمال الدین بهزاد بنیانگذار سبک مینیاتوری و مشهورترین نقاش دوره تیموریان، نورالدین عبدالرحمان جامی، صوفی و شاعر پر آوازه قرن نهم، میر علی هروی خوشنویس عصر تیموریان، مهری هروی از شاعران قرن نهم از مشاهیر این شهر بوده اند.
هرات در راه پیشین بازرگانی خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوب آسیا قرار دارد که جاده‌های منتهی به ایران و ترکمنستان آن هنوز دارای اهمیت راهبردی است. به عنوان دروازه ایران و ترکمنستان درآمدهای بزرگ گمرکی دارد.
- در دوره‌های ماد و هخامنشیان، هریوا سرزمینی در اطراف رودخانه هریرود بوده و یکی از ساتراپی‌های هخامنشیان به شمار می‌رفت. در سنگ‌نبشته بیستون داریوش بزرگ٬ هَریوا در فهرست ساتراپی‌های هخامنشیان آمده است.
- به قول مورخ یونانی هرودت، اسکندر مقدونی در ۳۳۰ قبل از میلاد، شهر را ویران و باشندگان آن را بقتل رسانیدند. اسكندر سپس شهرى به نام «اسكندریه آره‌ایا ” (Alexandria Areia) در كنار هریرود بنا كرد.
- هرات در زمان ساسانیان در سنگ‌نبشته‌ای در کعبه زردشت واقع در نقش رستم بنام هریو یاد شده است. در دوره ساسانی از مراکز مهم نظامی و منطقه مرزی در مقابله با هیاطله بوده است.
- پیش از حمله اعراب مسلمان به ایران دارای اقلیت مسیحی نستوری بود. در سال ۳۱ ه.ق. (حدود ۶۵۰ م.) یا کمی پس از آن به دست اعراب مسلمان فتح شد.
- در دوره اعراب، يعنى در قرون وسطی، هرات همراه با نیشابور، مرو و بلخ یکی از چهار قسمت (چهار ربع) ایالت خراسان بود و هم مرکزی برای مسيحيت تحت نفوذ کليسای نستوری و هم پايگاه مهم تصوف، يعنی نظريه زاهدانه اسلام به شمار می‌رفت. افرادی از پیروان نقشبندیه و چشتیه ، انجمنهای اخوت صوفيه به مقامات وزارت و صدارت عظمی رسيده اند.
- هرات مثل اکثريت مناطق ديگر خراسان با هجوم مغول در ۱۲۲۲ م. از بنياد ويران شد و بیش از نیمی از اهالی بومی آن قتل عام و يا آواره شدند.
هرات بین سالهای ۶۴۳ تا ۷۸۴ ه.ق. پایتخت سلسله آل کرت بود. تیمور لنگ در سال ۷۸۴ هرات را گشود و آل کرت را نابود ساخت. در جریان این حمله هرات بار دیگر ويران و هزاران نفر کشته شدند. شاهرخ فرزند تیمور و همسرش گوهرشاد، پایتخت تیموریان را در سال ۱۴۰۱ م از سمرقند به هرات منتقل کردند.
در ۱۵۰۶ شیبانیان آسیای مرکزی بر شمال افغانستان و هرات مسلط شدند. اندکی بعد هرات در تحت کنترل صفويان ايران قرار گرفت. در دوران صفوی هرات مهم‌ترین شهر و مرکز خراسان محسوب می شد و همواره مورد طمع ازبکان بود حتی چندبار این شهر به دست ازبکان افتاد. اما سلطه ازبکان بر این شهر به صورت کوتاه مدت بود و آنها از دوره های فترت در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت سلطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کمی این شهر را در اشغال داشتند.
پس از سقوط صفویان، هرات مدتی در اشغال طایفه ابدالی بود و به دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر، افغان‌ها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ، ماموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی آن از حکومت ایران پشتیبانی می‌کردند. در ۱۲۴۹ ه.ق. عباس میرزا از سوی فتح‌علی شاه قاجار مامور پس گرفتن هرات از افغان‌ها شد.
مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار٬ دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار، شهر هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسام‌السلطنه هرات را محاصره کردند و در سال ۱۲۷۳ این شهر را گرفتند.
با مداخلات بریتانیا در جنوب ایران و بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا طی عهدنامه‌ای که در ۱۲۷۳ هجری قمری (۱۸۵۷ میلادی) در پاریس بین نماینده ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در عوض ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فرا خواند و استقلال افغانستان را به رسمیت بشناسد. پس از جنگ هرات در سال ۱۲۴۹ ه .ق. قسمت‌های از شرق هریرود به بعد (شامل هرات) به افغانستان ضميمه گرديد.