خانه کتاب افغانستان/کتابستان/تاریخ معاصر/کشتار و آزار هزاره ها در دوره عبدالرحمن

پشت جلد کتاب

سیاست های نژادباورانه ی که از سوی امیر عبدالرحمن دنبال می شد، در سطح بنیادین قضیه، شکاف های قومی، ترک های مذهبی و خلا های سیاسی را در کل کشور عمیق تر کرد. بنیادهای مردمی یک نظام سیاسی را برای همیشه خشکاند، اعتماد ملی را سر برید و اتکای تشکیل قدرت را بر بازوان، یک ابرقدرت خارجی، به الگوی سیاسی بدل نمود. لذا هیچ سیاستی که ماهیت ملی داشته باشد، بنا نهاده نشد؛ در عوض، کشتار، غصب زمین و کوچ اجباری به عنوان یگانه راه حل منازعات درونی، تهداب گذاری گردید. این مجموعه اسناد، وقایع قوم کشی را از آغاز سلطنت امیر عبدالرحمن خان(۱۸۸۰-۱۹۰۱) تا شروع دوره امیر حبیب الله خان(۱۹۰۱-۱۹۱۸) به ترتیب زمانی گزارش می دهد و به خوبی چهره اصلی سیاست در این دوره را نشان می دهد.

سخن بنیاد تحقیقاتی بلخ

… این اثر منحصر به فرد، محصول بیش از دو دهه تلاش خالصانه و بی وقفه ی آرشیونگار گرامی جناب استاد محمد گلزاری است. اثر حاضر که پاره ی نخست یک مجموعه را تشکیل می دهد، دهه ی نخست دوران حکومت امیر عبدالرحمان خان را تشکیل می دهد و از این جهت می توان آن را مکمل سراج التواريخ مرحوم فیض محمد کاتب هزاره نامید. توضیحات کامل را مؤلف عزیز اثر در مقدمه آورده است و نیازی به توضیح دیگر نیست؛ جز ذکر این نکته که این اسناد توسط کارگزاران دولتی نگاشته شده (دولت هند بریتانوی) و از اسناد معتبر دولتی به شمار می آیند که از طبقه بندی محرمانه خارج شده است. افزون براین این اثر بسیاری از مناسبات داخلی خارجی، مناسبات اقتصادی،اجتماعی مذهبی و فرهنگ را روشن می کند؛ اما درک واقع بینانه ی آنها منوط به درک نشانه های ظریفی است که در لابلای متن در هیئت مفاهیم ظهور یافته یا در سیاق نامرئی متن مضمر آمده است…

یادداشت دکتر سیدعسکر موسوی

خوشحالم که می بینم بحث هزاره شناسی هر سال رشد خوبی داشته است. کارهای جدید از دو نگاه بسیار با اهمیت است:

یکم: از این نگاه که این بحث از نوشتن های سلیقه ای و شخصی وارد تحقیقات دانشگاهی شده است. فرق کار پژوهش دانشگاهی این است که هم علمی است و هم روشمند. از تعصب و جانبداری ها دور است و کوششی است استوار بر قاعده ها و آیین های پژوهشی، همراه با تفکر انتقادی.  پیش از آن که در پی اثبات باشد، در پی کشف است و آفریدن پرسشهای تازه. یک نمونه از این کار پژوهشی، دانشنامه هزاره است که کاری است ستودنی و گران سنگ.

دوم: کارهای جدید از این نگاه ارجناک است که با اسناد محرمانه و نادیده ی آرشیف ها سروکار دارد. این یعنی بازخوانی آنچه تا امروز خوانده ایم، در پرتو اسناد و مدارک محرمانه ای که تا امروز یا آزاد نشده بودند و یا پژوهشگران ما نتوانسته بودند به آنها دسترسی داشته باشند.

کارهای مکتوب در حوزه ی افغانستان شناسی یا تکرار مکررات است یا برون از هنجار کارهای علمی، یا واکنشهای عاطفی و احساساتی است در اثبات این یا آن طرف درگیری و نیز دچار توهمات پیشداورانه. کتاب کشتار و آزار هزاره ها در حکمرانی عبدالرحمن خان، نمونه ی خوبی است که از این دو ویژگی برخوردار است؛ هم روشمند و دانشگاهی است و هم با اسناد محرمانه و نادیده ی آرشیفی سر و کار دارد.

من هم متن انگلیس را دیدم و هم ترجمه فارسی آن را که جلد نخست، از مجلداتی است که تا هنوز ۵ جلد آن به زبان انگلیسی آماده شده است و این کتاب نخستین جلد برگردان شده به زبان فارسی است. بدون تردید کار آقای محمد گلزاری در نوع خود بی نظیر است و چنانکه در مقدمه های فارسی آن نیز آمده است به نحوی می شود این کار را موازی با سراج التواریخ بزرگ یاد فيض محمد كاتب خواند؛ با این فرق که بزرگیاد کاتب بر اسناد فارسی دربار امیر داشت و زیر سانسور ارگ کابل می نوشت. اما آقای گلزاری اسناد آرشیف های بریتانیایی را در زبان انگلیسی و در دوره ی عبدالرحمن با تمرکز  بر وضعیت فاجعه بار هزاره ها بدون نگاه هیچ میر غضبی، گردآوری کرده است.

کشتار و آزار هزاره ها بسیاری از کارهای پیشین این دوره را زیر سوال می برد. تاریخ نویسی افغانستان را به چالش می کشد و مخصوصاً هر دو کار خوب و دانشگاهی مرحوم پروفسور حسن کاکر را که تنها کار متمرکز روی دوره ی عبدالرحمن است، مورد پرسش قرار می دهد و به بازنگری فرامی خواند.

نیز باید گفت که اسناد آمده در این کتاب ۸٤٠ صفحه ای، پایان کار نیست که آغاز ماجرا است. هنوز هزاران سند نادیده در دیگر آرشیفها باقی مانده است. برای نمونه بزرگترین بخش اسناد مربوط به افغانستان در آرشیفهای روسی و کشورهای آسیای میانه، دست ناخورده باقی مانده است. چه در سالهای ۱۸۰۰ و چی در سالهای ۱۹۰۰ آرشیف کشورهای اروپایی از جمله فرانسه و آلمان نیز اسرار فراوانی را در خود مخفی نگه داشته است که روزی روزگاری پژوهشگران ما باید آنها را نیز مانند آقای گلزاری همگانی سازند. آقای گلزاری چندین دهه است که خستگی ناپذیر و عاشقانه کار می کند، و ما تازه نتایج این زحمات را می بینیم. گلزاری انسان متواضع بی ادعا، محقق پرکار و جستجوگر جدی است.