خانه کتاب افغانستان/کتابستان/تاریخ قدیم/حدود العالم من المشرق الی المغرب

مقدمه ناشر

کتاب حدودالعالم من المشرق الى المغرب، یکی از آثار کهن جغرافیای در زبان فارسی دری است که در سال ۳۷۲ هـ ق تألیف و به امیر ابوالحارث محمد بن احمد از امیران سلسله آل فریغون در گوزگانان (جوزجان کنونی) اهدا شده است.

نویسنده این کتاب مرد عالم و مطلع به فرهنگ روزگار خود بوده و چنانکه از کتاب پیداست به اغلب دانش های زمان خود به خصوص هیئت و جغرافیا، استاد و مسلط بوده و از کتاب آثار علوی ارسطو در کتاب خود نام برده است. درباره نویسنده تا کنون معلوماتی به دست نیامده و ناگزیر کتاب حدود العالم در نزد دانشمندان به عنوان یک کتاب مجهول المؤلف شناخته می شود. اما اگر نام نویسنده این اثر تا کنون برای ما شناخته شده نیست، جغرافیای فرهنگی این اثر کاملا معلوم و شناخته شده است. چنانکه میدانیم کتاب در دربار آل فریغون یکی از سلسله های حاکم در بلخ و جوزجان به نگارش در آمده و بنابراین یکسره متعلق به حوزۀ بلخ است.

دانش جغرافیا در جهان اسلام نخست در همین حوزه پدید آمد و به شکوفایی رسید. سر سلسله ادبیات جغرافیای اسلامی را میتوان صور الاقاليم ابوزید بلخی دانست. این اثر که اکنون در دست نیست، الگوی بسیاری از کتابهای جغرافیای بعدی شد و تشنر، یکی از محققان آثار جغرافیای جهان اسلام، به دلیل اهمیت کانونی کتاب ابوزید، ادبیات جغرافیای اسلامی را تحت عنوان «مدرسه جغرافیای بلخ» دسته بندی کرده است.

حدود العالم بی تردید یکی از مهمترین اثر در این حوزه است و از آنجا که در زبان فارسی دری تدوین شده است به طور خاص می تواند یکی از مآثر فرهنگی و تاریخی سرزمین ما باشد.

کتاب به عهد زرین فرهنگ اسلامی و زمانی که خرد به شالوده فرهنگ و دیانت اخصا در حوزۀ بلخ تبدیل شده بود تعلق دارد و از این رو بدیهی است نمایندۀ مشرب عقل گرای زمان خود باشد. این اثر هرگز مجموعه معلومات پراکنده نیست و از نظم و ترتیب علمی، معتبر و سزاوار توجه برخوردار است. علاوه بر معلومات تاریخی و جغرافیایی این کتاب واجد فواید زبانی، ادبی و فرهنگی گران بها نیز است و بنابراین برای کسانی که قصد وقوف به میراث فرهنگی و تاریخی خود را داشته باشد ارزش زایدالوصفی دارد. اصل نسخه خطی این کتاب که اکنون در سن پترزبورگ روسیه محفوظ است، در سال ۶۵۶ هـق نگاشته شده است.

این نسخه را نخستین بار شخصی به نام میرزا ابوالفضل گلپایگانی از بهائیان فاضل سمرقند، از بازار نسخ خطی بخارا در ضمن مجموعه در سال ۱۸۹۲م مطابق ۱۳۱۰ هـ ق به دست آورد. مجموعه به دست مستشرق روسی . ج تو مانسکی که دوست میرزا فاضل گلپایگانی بود، افتاد و او در مقاله در همان سال ۱۳۱۰ هـ ق جریان پیدا شدن کتاب شرح و هویت آن را شناسایی کرد. تومانسکی موفق نشد در زمان حیات خود حدود العالم را نشرکند. نخستین بار بارتولد محقق نامی روس نسخه عکسی از کتاب را در ۷۸ صفحه متن، ۳۲ صفحه مقدمه و ۱۱ صفحه فهرست برای چاپ آماده کرد. ولی اجل مهلت نداد که قبل از مرگ آن را نشر کند. کار بارتولد را آکادمی علوم شوروی در سال ۱۹۳۰ میلادی مساوی ۱۳۰۹ هـ ش منتشر کرد.

مینوریسکی بر پایۀ تحقیقات و مقدمه بارتولد؛ با حواشی و تعلیقات و با ترجمه انگلیسی متن حدود العالم و حواشی و تعلیقات منتشر و اثر ممتع و مفصلی در اختیار علاقمندان نهاد. حواشی و تعلیقات مینورسکی را استاد کرسی تاریخ پوهنحی ادبیات و علوم بشری پوهنتون کابل، پوهاند میرحسین شاه به دری فارسی ترجمه کرد و برای اولین بار در سال ۱۳۴۲ هـ ش کتاب حدودالعالم را در سرزمین نویسنده آن در جزو انتشارات پوهنتون کابل به نشر رساند.

لازم به یادآوری است که چاپ عکسی بارتولد بدون حواشی و تعلیقات در سال ۱۳۱۴ هـ ش توسط آقای سید جلال الدین طهرانی به نشر رسید و چاپ حروفی آن توسط دکتر منوچهر ستوده در سال ۱۳۴۰ هـ ش در تهران منتشر شد. اما چاپ معیاری این اثر همان است که استاد پوهاند میرحسین شاه انجام داده است.

اثر هذا همچنان شامل ترجمه تعلیقات مجدد حدودالعالم است که بعداً مینورسکی و کلیفورد ادموند بوسورث انجام داده بودند و قبلاً استاد پوهاند میرحسین شاه آنرا ترجمه و در جزء انتشارات اکادمی علوم افغانستان چاپ شده بود، می باشد.