خانه کتاب افغانستان/کتابستان/تالار مشاهیر/ رویش های نو از دیارکهن (دوره ۴ جلدی)

رویشهای نو از دیار کهن روایت سرگذشت و کارنامه علما و مفاخر بامیان در یک سده اخیر است. از منظر دیگر می توان آن را دانشنامه رجال بامیان نامید.

مجموعه عالمان دینی و مفاخر بامیان در این کتاب به صورت موضوعی در هشت بخش تحت عنوان هشت اقلیم، فصل بندی شده است. خواننده در هر اقلیمی در فضای متناسب با آن اقلیم با چهره های برجسته و نامی بامیان به گفتگو نشسته، زندگی و کارنامه آنان را جویا می شود. نام آوران هر اقلیم از فضیلت و اخلاق، تعلیم و آموزش در مدارس دینی و دانشگاه، وعظ و تبلیغ، تدوین و تالیف و از کارنامه و جدال در عرصه اجتماع و سیاست سخن می گویند. فصول کتاب تحت عناوین «نخبگان علم و عمل»، «چهره های سیاسی»، «مدرسان علوم دینی»، «مؤلفان و فعالان فرهنگی مبلغان دینی»، «عالمان اهل سنت»، « زنان با فضیلت» و «چهره های برجسته غیر روحانی« تنظیم شده است.

• مقدمه سرور دانش

به نام خداوند دانا و دادگر

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ (مجادله /۱۱)

تدوین زندگی نامه افراد برجسته و نخبه در هر جامعه ای، امر نیکو و بایسته و بلکه یک ضرورت است. چون از جهتی موجب آشنایی افراد با آنها و یافتن نکات ارزشمند از لابلای زندگی آنها می گردد و از جهت دیگر بخشی از تاریخ و افتخارات تاریخی از این طریق به نسلهای بعدی منتقل می گردد. همچنین نخبگان و دانشمندان الگوهای عینی برای جامعه به حساب می آیند و خواندن زندگی نامه آنها سرمشق و اسوه حسنه برای دیگران است. این امر در افغانستان و به ویژه در بین هزاره ها ارزش مضاعف دارد، چون حرکت روشنگری و روشنفکری در این کشور از گذشته های دور در قالب تاریخ نویسی ظهور و بروز داشته است و بسیاری از حقایق را تنها می توان در لابلای کتابهای تاریخ مشاهده نمود.

از طرف دیگر در فقدان شیوه های آکادمیک و روشمند تاریخ نویسی زندگی نامه نویسی، بهترین شیوه برای ثبت و ضبط تاریخ و وقایع این کشور به حساب می آید. در کنار اینها باید از دسترسی آسان، جذابیت و مردم پسند بودن زندگی نامه نویسی نیز یاد کرد که به صورت طبیعی یک اثر را خواندنی می کند.

در خصوص هزاره ها این مسئله دارای یک بعد تازه و جالب دیگر هم می باشد و آن بازیافت گذشته تاریخی این مردم است. زیرا شواهد از وجود نوعی مدنیت و فرهیختگی در میان مردم هزاره تا قبل از کشتار عبد الرحمن حکایت دارد. اما بعد از کشتار وحشتناک عبد الرحمن، مردم علم دوست هزاره و شیعه در یک خلاً عمیق فکری و آموزشی قرار گرفتند. به گونه ای که بسیاری از صنایع و فنون و آداب و رسوم رایج در بین این مردم منسوخ گردید و مراکز آموزشی و فرهنگی آن عصر به کلی ویران و نابود شدند. از این رو به صورت آشکار یک گسست تاریخی بین قبل و بعد از دوره عبد الرحمن خان مشاهده می.شود.

از این رو اکنون یکی از راههای بازیابی تاریخ نانوشته مردم هزاره بعد از عبد الرحمن خان گوش سپردن به گزارش های شفاهی است که معمرین و بزرگسالان با تجربه آن هم به صورت نقل غیر مستقیم و با واسطه هنوز در حافظه دارند. از این رو کار نگارش زندگی نامه ها را می توان نوعی احیای تاریخ نانوشته هزاره ها نیز نامید.

در این میان با همه اهمیتی که همه ولایات و مناطق کشور و همه مناطق هزاره جات دارد بامیان از یک امتیاز و برجستگی خاص تاریخی و فرهنگی برخوردار است. بامیان قلب طپنده افغانستان و گهواره تمدن کهن و مرکز سیاسی و فرهنگی هزاره جات و خاستگاه مهمترین و بزرگترین تحولات سیاسی مردم هزاره در دوره های پسین است و به گفته نغز شاعر نکته سنج بلخ، روان شاد یحیی جواهری:

یک جهان اعجاز دارد بامیان …

بامیان به عنوان یک مرکز تمدنی بزرگ که نشانه های واضح آن در گوشه گوشه این ولایت باستانی و کهن قابل ردیابی می باشد، یکی از بهترین نقاط برای تحقیق در تاریخ کهن افغانستان و نگارش مجدد تاریخ نانوشته مردم هزاره می باشد. بامیان سرزمینی است که بارها به وسیله حکام ستمگر و تاراجگران بیرونی مورد تاخت و تاز قرار گرفته و گنجهای بی همتای آن تاراج و تخریب شده است، و از این رو پیکر زخمی این وطن به حساب می آید.

تدوین تاریخ این خطه کهن از این جهت نیز اهمیت دارد که آثار جنایات ستمگران را به نسلهای بعدی منتقل می کند. عبدالرحمن با لشکرکشی به بامیان، نه تنها به آبدات تاریخی ارزشمند آن آسیب جدی وارد کرد؛ بلکه تلاش نمود تاریخ ،هویت اقتصاد و فرهنگ این مردم را نیز از بیخ و بن دگرگون سازد. در این میان تعداد معدودی از شخصیتهای فرهیخته و آگاه همت کردند و مانع فراموشی کامل گذشته تاریخی این مردم شدند. شخصیتهایی که بی هیچ توقعی در میان مردم زندگی کردند و در درد و رنج مردم شریک شدند، اما از هویت فرهنگی و دینی آن مردم پاسداری کردند.

طیف وسیعی از تلاشگران این عرصه قابل باز شماری است که در این مجال اندک فرصت بازگو کردن آن وجود ندارد ولی به اجمال میتوان به برخی از عرصه ها اشاره نمود:

۱. در عرصه دین و مذهب: شخصیتهای برجسته ای در این وادی تلاش کردند تا هویت مذهبی و دینی مردم هزاره در بامیان محفوظ بماند و تلاشهای دگرگون سازی اجباری باورهای دینی مردم به نتیجه نرسد. مدرسه های دینی به شکل کاملاً ابتدایی در جای جای بامیان تأسیس گردید و با زحمت فراوان تعداد بسیار محدودی کتاب در کتابخانه های آن منطقه جمع آوری و عالمانی با تلاش پیگیرسعی کردند آموزه های مذهبی را به مردم منتقل نمایند. در  این راستا برخی استعدادهای درخشان علمی ظهور نمود که به دلیل فقدان امکان تحصیل در وطن راه مراکز علمی چون نجف اشرف و حوزه های ایران را در پیش گرفتند و در آن مجامع علمی برجستگی یافتند. حاصل تلاش آنها در این یادنامه وزین در قالب مدرسان، مبلغان، مؤلفان و واعظان دینی عرضه گردیده است.

۲. در عرصه فرهنگ و هنر ؛ فرهنگ و هنر آینه روح جمعی یک مردم است و همانند رشته ای اجزای یک جامعه را به هم پیوند می زند. اگر مردمی فرهنگ و هنر مشترک خود را فراموش کنند، در واقع روح جمعی خود را از دست می دهند و به نحوی دچار مرگ می شوند. پس از عبد الرحمن مردم هزاره به صورت عام و مردم بامیان به صورت خاص از این جهت در معرض تهدید قرار گرفتند. به گونه ای که سعی می شد فرهنگ دیگری بر آنان تحمیل گردد. در این عرصه نیز مردان و زنان با درایت و توانمندی را داشتند که از زبان و فرهنگ مردم تا آنجا که در توان داشتند و امکانات به آنها اجازه می داد، پاسداری کردند. در این عرصه نویسندگان، خوش نویسان و سایر چهره های هنری جای می گیرد .

۳. در عرصه دانش و سیاست: در قلمرو دانش اندوزی و سیاست ورزی نیز بامیان رجال و مفاخر نامدار و پیشتازی داشته است که برخی از آنان در حوزه کار خود درخشش ویژه ای داشته اند و افتخار همه کشور محسوب می.شوند. در این مجموعه با زندگی نامه و مبارزات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آنان آشنا می شوید.

کار دانشمند گرامی جناب دکتر آیت الله عبدالله جعفری و همکارانشان در «مجمع و طلاب بامیان» از این جهت، یک کار بسیار ارزشمند و قدمی نیک و ستودنی به حساب می آید و دارای ویژگیهای برجسته ای است که آن را از سایر کارهای مشابه متمایز می سازد.

از برجستگی های این اثر می توان به جامعیت آن اشاره کرد. در اثر حاضر علاوه بر مفاخر و بزرگان هزاره و شیعه، به بزرگان اهل سنت نیز اشاره شده است و می توان آن را گام نخست در این گونه کارهای فرهنگی دانست. علاوه براین، پرداختن به برخی از زنان با فضیلت و ارزشمند این سرزمین گام نیکو و متمایز دیگری است که در این اثر می توان از آن یاد نمود.

• دکتر عبدالله جعفری نویسنده کتاب

گرایش‌های مختلف سیاسی و جریانی در یک قرن اخیر به خصوص در نیم قرن اخیر در بامیان وجود داشته، اما نگاه ما در این مجموعه هیچگاه نگاه سیاسی نبوده. لذا از همه طیف‌ها در این مجموعه که واجد شرایط معیارهای تعریف شده بودند، حضور دارند.

در زندگی افراد چهار محور مورد التفات قرار گرفته است: ۱. زندگی و خانواده، ۲. کارنامه علمی. ۳. فعالیت‌های سیاسی واجتماعی و ویژگی‌ها و مهارت‌ها.

در این کتاب منابع به ترتیب اولویت به منابع درجه اول، دوم و سوم تقسیم شده است. منابع درجه مصاحبه اشخاص و گزارش شاهدان عینی موثق، منابع درجه دوم: گزارش افراد موثق و خوش حافظه از اشخاص و شاهدان عینی است. منابع درجه سوم گزارش افراد و کتاب‌هایی است که شرایط منابع درجه اول و دوم را ندارد. در کتاب سعی شده با بودن منابع درجه اول و دوم منابع درجه سوم مورد استناد قرار نگیرد.

در مجموع در این اثر با حذف مکررات ۹۴۰ منبع مورد استفاده قرار گرفته است. نویسنده کتاب در بخش ارزیابی نیز گفت: این کتاب در سه مرحله ارزیابی شده است: ارزیابی دبیر علمی، ارزیابی هیات علمی مجمع علما و طلاب بامیان و مشاوران خارج از مجموعه. در مجموع در این اثر به زندگی و کارنامه ۱۰۷ نفر پرداخته شده است.