نام تاریخی پنجاب با حکومت کلان دایزنگی پیوندی ناگسستنی دارد. از این رو، بدون آشنایی با سرگذشت حکومت کلان دایزنگی دستیابی به شناخت درست از پنجاب ناقص خواهد بود.
آگاهی از قلمرو پنجاب، فرهنگ، جغرافیا و تاریخ این منطقه ی مهم هزاره جات با گذشته ی تاریخی و تحولات اجتماعی – سیاسی حکومت کلان دایزنگی گره خورده است. از این منظر پنجاب و مرکز حکومت کلان دایزنگی یادآور نام حاکمانی است که رابطه شان با مردم بر اساس شکنجه و استبداد شکل می گرفت. حضور این حاکمان، مالیاتهای سنگین، بیگاری، قتل عام ،اسارت، فقر، وحشت و آه و افسوس را به همراه داشت.
پنجاب در تحولات و انقلاب چهارده ساله علیه حزب دموکراتیک خلق یکی از مراکز مهم تصمیم گیری بود و از جمله اولین مناطقی محسوب می شد که از سیطره دولت آزاد شد. در سال ۱۳۵۸ شمسی (۱۹۷۹) میلادی) نمایندگان پنجاب نقش کلیدی در تأسیس شورای اتفاق ایفا کردند، همچنین تلاش ها برای وحدت سراسری هزاره ها که سرانجام به تشکیل حزب وحدت اسلامی انجامید از پنجاب آغاز شد.
بنابراین خوانش پنجاب به معنای خوانش کل دایزنگی است و تحقیق در دایزنگی به معنای بازخوانی فرهنگ و تاریخ بخشی از جامعه بزرگ هزاره می باشد. پنجاب نه تنها از نظر تاریخی اهمیت دارد، بلکه موقعیت طبیعی و جغرافیایی آن نیز قابل بررسی است. طبیعت بکر، قله های سر به فلک کشیده، آب های روان و گلهای زیبای بهاری آن چشم هر بیننده ای را نوازش می دهد و خاطر هر رهگذری را صفا می بخشد.
جغرافیای انسانی پنجاب نیز فصل تازه و خواندنی ای دارد چهره های برخاسته از این سرزمین همواره در عرصه های علمی، سیاسی و اجتماعی نقش آفرینی کرده اند و تحولات جدیدی را در زمینه های دینی اجتماعی و فرهنگی کشور رقم زده اند، بازخوانی چهره ها و نقش مثبت و منفی آنان در تحولات و سرنوشت منطقه و قوم می تواند تصویری از نقش آفرینان گذشته ارائه دهد و چراغی فراروی نسل آینده باشد.
وبنابراین ،پنجاب نه به عنوان یک واحداداری، بلکه به عنوان مرکز هزاره جات شایستگی آن را دارد که به عنوان کانون تحولات مورد توجه قرار گیرد. این قلم ادعای بررسی کامل هویت و تاریخ پنجاب به عنوان مرکز هزاره جات و حکومت کلان دایزنگی را ندارد؛ اما تلاش کرده است با نگاهی گذرا به این حوزه سرنوشت ساز، برگی از این بوستان پررنگ و آب را به نمایش بگذارد از تلخی ها و ناکامی ها بنویسد و شیرینی ها را تکرار کند تا برگ نازکی در دفتر خوانندگان حاضر و نسل آینده این سرزمین باشد.
